goktaslari - METEORİT TÜRLERİ

Meteoritlerin Türleri

Meteoritlerin çoğu Dünya'ya Mars ve Jüpiter arasında bulunan Asteroidler Kuşağı'ndan gelir. Göktaşı ile Dünya'nın yörüngesi kesiştiğinde Göktaşı Dünya'nın yer çekimine girer ve Dünya'ya düşer. 3 çeşit meteorit vardır:

1- Taş Meteoritler: % 93'ünü oluştururlar. Aeroit denilen bu meteoritler, özellikle silikatlardan oluşmuştur. Aerolitlerde kendi aralarında küçük silikat kürecikleri içerip içermemelerine göre, Kondritler ve Kondrit olmayanlar (akondritler) olarak yapı ve mineralojik olarak 2 türe ayrılılar.

- Kondritler: Kondrül denilen küçük kürecikler (0,1mm-10mm) içerirler ve bunlar bir çimento maddesinin içinde bulunurlar. Bu tipin içinde bulunan mineraller, demir silikat, magnezyum silikat (olivin, piroksen), kalsiyum ve sodyum silikat (feldspat) ile metalik minerallerdir. Karbonlu kondritler bir miktar karbon içerirler.

- Akondritler: Kondrülü olmayan taş meteoritlerdir. Mineralojik ve kimyasal bileşimi Dünya bazaltlarıyla benzerlik gösterir.

2- Metal Meteoritler: %5'ini oluştururlar. Demir, nikel, fosfor ve kükürt içeren metalik minerallerden oluşurlar. Başlıca maddesi demir (%93) ve Nikel’ den (%5) dir. Siderit (iron) meteoritleri diye anılır.

3- Karışık Meteoritler: %2'sini oluştururlar. Bunlar metalik meteoritler olup, olivin ve piroksen nodülleri, mineralleri içerirler. Siderolit diye tanımlanan bu meteoritler, İçinde demir ve silikatlar eşit değerde bulunurlar.

Tektitler

Büyük bir meteoritin Dünya'ya çarpması sonucu Dünya üzerindeki (çarpma yerindeki) kayaçlar erir ve erimiş cam haline gelir. Bu erimiş cam parçaları yüzlerce km uzağa sıçrayabilirler. Bu parçacıklara tektit denir, atmosferdeki yüksek hızlı hareketleri sonucunda çukurcuklar içeren özel şekilleri oluşur.

Meteorların içerdikleri kimyasallara, minerallere, kristal yapı ve diğer özelliklerine bağlı olarak bir sınıflama sistemi geliştitilmiştir (MCSWEEN, 1999). Bu konuda yapılan gözden geçirme makaleleri son gelişmeleri özetleme ve takipte yararlıdır. Bunlardan biri olan Jarosewich (1990) tarafından özetlendiği gibi, göktaşlarıyla ilgili, özellikle kimyasal analizleri ve mineralojik araştırmalardaki gelişmeleri içeren ilk çalışmaların tarihsel özetini Sears (1975) vermiştir. Daha önce, Van Schmus ve Wood (1967) kimyasal grupları petrografik özellikler göz önüne alınarak alt gruplara bölmüş, geniş kullanımı olan kimyasal–petrografik sınıfları yayınlamıştı. Benzer olarak meteoritler, Ni, Ga, Ge ve Ir içerikleri ve yapısal bilgilere dayanarak farklı kimyasal gruplara ayrılmıştır (JAROSEWICH, 1990). Jarosewıch, (1990) yürüttüğü meteoroit çalışmalarında daha önce yayınlanmış 74 makalede yeralan; 196 analiz ile 61 taşıl ve 20 demir meteorit üzeride ilk defa gerçekleştirilen analiz sonuçlarını toplu olarak değerlendirmiştir. Kimyasal yapılarına göre göktaşları aşağıdaki tabloda gösterilen 4 ana gruba ayrılmaktadır:

Göktaşları bileşimine giren minerallere ve içerdikleri demir-nikel miktarına göre sınıflandırılmaktadırlar. Kimyasal olarak genellikle demir- nikel karışımı olan göktaşları (ortalama %90 Fe, %10 Ni) çoğunluğu olivin ve ortapiroksen olan slikat minerallerinden oluşmuşlardır (Ketin, 1998). Şekilde The Natural History Museum, UK, (2004) tarafından yayınlanmış bir sınıflama ağacı görülmektedir.

Dünyaya düşen ve bulunan göktaşlarının sınıflarına göre oranları (McSween,1999)

1. Taşıl Göktaşları

Temelde silikat mineralinden ve az miktarda demir-nikelden meydana gelirler. Kondritler (chondrites) ve akondritler (achondrites) olarak iki gruba ayrılırlar. Kondritlerin yapısında, az miktarda Fe-Ni yanında kondri (chondri) veya kondrül (chondrules) adı verilen milimetre çapında olivin veya piroksen tanecikleri bulunur. Bunlar sıvı silikat damarlarının kristallenmesi ile meydana gelmiştir (KETIN, 1993). Meteoritlerin büyük bölümü bu sınıftadır

Tablo 1. 1999 yılına kadar dünyaya düşen ve bulunan göktaşlarının türleri ve sayıları (GRANDY, 2000).

	Tür	Düşenlerin sayısı	Düşenlerin oranı
Kondritler	Karbonlu Kondritler (CL,CM,CO,CV)	36	3,8
	Düzenli (ordinary) Kondritler (H,L,LL)	737	77,1
	Enstantite Kondritler(EH,EL)	14	1,5
	Diğer Kondritler	32	3,3
Akondritler	HED	53	5,5
	SNC	4	0,4
	Diğer Akondritler	20	2,1
	Taşıl-Demirler	12	1,3
	Demirler	48	5

Kondritlerin yapıları, dünya benzeri gezegenlerin magma ya da kabuk yapısına benzer. Kondritler, bileşimlerine giren silikat minerallerinin çeşidine göre farklı isimler alırlar: (1) Enstatit-kondrit; (2) Olivin-bronzit-kondrit; (3) Olivin-hipersten-kondrit; (4) Olivin-pijönit-kondrit ve(5) Karbonlu kondrit.

Şekil 1. Bir taşıl göktaşı örneği (NASA, 2008).

Akondritler ise, yuvarlak kondrülleri bulunmayan ve demir-nikel katkısı daha az olan taşıl göktaşlarıdır. Asıl yapılarını oluşturan minerallerin cinsine göre: (1) Enstatit-akondrit; (2)Hipersten-akondrit; (3) Olivin-akondrit; (4) Olivin-pijönit-akondrit; (5) Ojit-akondrit; (6)Diopsit-olivin-akondrit ve (7) Piroksen-plajioklas-akondrit olarak alt sınıflara ayrılırlar. Tipik bir taşıl göktaşı örneği Şekil 1’te sunuluyor.

2.Taşıl-Demir Göktaşları

%50, kristalin silikat mineralinden ve %50 demir-nikel'den oluşmuş, taşıl göktaşlarıdır. Kapsadıkları minerallere göre: (1) Olivinli; (2) Bronzit ve tridimitli; (3)Bronzit ve olivinli; (4)Piroksen ve pljioklaslı taşıl-demir göktaşları olarak farklı alt sınıflara sahiptirler. Örnek bir taşıl-demir göktaşı Şekil 2’te veriliyor.

Şekil 2.Taşıl-Demir göktaşı örneği (NASA, 2008).

3. Demir Göktaşları

Hemen hemen tamamı demir ve bir miktar de nikel karışımından meydana gelen bu grup göktaşları, içerdikleri nikel miktarına göre; 1-Heksahedritler: %4-6 oranında nikel içerenler (temel minerali Kamasit), 2-Okahedritler: %6-14 oranında nikel içerenler (temel mineralleri Kamasit ve Tenit) 3-Ataksitler: %12'den fazla nikeli olanlar (temel minerali Tenit) olmak üzere 3 gruba ayrılırlar. Şekil 3’te bir demir göktaşı örneği sunulmuştur.

Şekil 3. Demir göktaşı örneği (Mesut Kaşıkçı tarafından Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Meteorit kolleksiyonuna eklenmiştir).